Nieuwsbrief juni 2023

Ook in de maand juni is er weer een mooi programma in het Observeum.

• Op 10 juni organiseren wij een Middeleeuwse dag
• In de tentoonstelling Minsken is er een enorme Kijkdoos met kijkgaten voor jong en oud. 
• Noteert u ook alvast 2 juli in uw agenda, dan doen we mee aan de Landelijke Zonnekijkdag

In deze nieuwsbrief vindt u de volgende artikelen: (klik erop om meteen naar betreffende artikel te gaan)

• Middeleeuwse dag
• In onze collectie: een middeleeuwse kandelaar uit 1400
• De sterrenhemel in juni
• Boekbespreking: Waar is mijn planeet?
• Gaia en de wiebelende ster
• Landelijke Zonnekijkdag op 2 juli

We wensen u veel leesplezier en tot kijk in het Observeum.

N.B. Onder deze paragraaf vindt u een link naar het archief met recente nieuwsbrieven (m.i.v. april 2023).

Verder biedt een smid zijn handelswaar aan en kun je bij enkele kraampjes Middeleeuwse of andere historische reproducties kopen. Ook kan er Middeleeuws geknutseld worden. En de monniken van het nabij gelegen ‘Berchkleaster’ vertellen over het leven in hun kloosterorde.

Kom op zaterdag 10 juni tussen 10:00 en 17:00 uur naar het Observeum en beleef de Middeleeuwen zelf! 

Entree:  Volwassenen: € 6,00 p.p.; Museumkaart volwassenen: € 3,00 p.p.;  

Kinderen 6 t/m 17 jr: € 4,00 p.p.;  Museumkaart kinderen 6 t/m 17 jr.: € 2,00 p.p.;

Vrienden van het Observeum: gratis

Kaartjes zijn te koop  (èn in de voorverkoop) bij de balie van het Observeum. Heeft u kaartjes uit de voorverkoop? Dan kunt u sneller binnenkomen.

Kaarslicht

De middeleeuwse kandelaar Object ST03-XI-18 uit de archeologische collectie van het Observeum is een museaal object. Er wordt nu geen kaars meer in gestoken. In de Middeleeuwen was een kaars, anders dan nu, geen sfeerlicht. De kaarsvlam was, hoe bescheiden ook, een echte lichtbron en vaak het enige lichtpunt in de donkere ruimte om de weg te vinden of bij te werken, te eten of in kloosters en huizen van het patriciaat te kunnen studeren en schrijven. De vlam bewoog bij tocht en alle beweging in de lucht en gaf grote schaduwen. Nu zijn er vaak meerdere lichtpunten en zijn veel kandelaars als charmant alternatief gevuld met kaarsen die op batterijen werken. Met een klik licht de vlam op in een transparante vlamvormige afbakening van kunststof. De kaars op batterijen geeft een constante kunstmatige vlam of naar keuze een voortdurend flakkerend vlammetje. Tocht of door bewegingen ontstane luchtstromingen hebben geen invloed meer op het flakkeren en de kwaliteit van de kaars en het lont is niet van invloed op de constante heldere vlam. 

Opvangschaal, refit

Zelfs in de antiquarische pronkkandelaars staan nu wel ‘veilige’ kaarsen op batterijen. Ze druipen niet en dat was met de kaarsen in de Middeleeuwen wel anders. De voet van de middeleeuwse kandelaar in het Observeum, gaf niet alleen stevigheid maar had nog een andere functie. De stadvoet van deze op het jaar 1400 gedateerde kandelaar bestaat uit vier zogenaamde refit delen, dit zijn scherven die weer aaneengepast zijn. Met de ontbrekende scherven vormden de refit delen een ronde grondvorm met een naar buiten toe licht opgaande rand, als van een schotel of schaal. De middeleeuwse kaars was een dure waskaars of een goedkope van vet gemaakte kaars en kon druipen, daarom bestond de voet van deze aardewerken kandelaar uit een opvangschaal. De vorm van de opgaande rand van de schaal is van voren af goed te zien. 

De kandelaar

De kandelaar of drager van de kaars op deze opvangschotel bestaat uit een op het lage middenvlak van de opvangschaal liggende buisvorm. Deze is met de grootste scherf van de schotel versmolten. Net voor de opgaande rand van de schaal buigt de buis aan de linker- en rechterzijde met een buitenwaartse ronding omhoog, waarna beide zijden met eenzelfde ronding binnenwaarts buigen en samen de verticale buis vormen onder de mond van de kaarsenhouder. Het uiteinde van de kaarsenhouder kraagt aan de bovenkant iets uit en mist in die rand een kleine scherf. 

Twee oren en formaat

De staande kandelaar had oorspronkelijk twee oren en was symmetrisch. Dat er een oor mist, is af te lezen aan de twee donkere lichtomrande breukvlakken die op dezelfde hoogte liggen als de boven- en onderaanzet van het nog complete oor er tegenover en eenzelfde doorsnee hebben. Het oor begint onder de uitkragende rand van de kaarsenhouder en eindigt naast het halsvormige tussenstuk en net boven de schouder van de ring. De kandelaar is 29,5 cm hoog, de ring is 12,7 cm doorsnee en de refitdelen van de opvangschaal zijn samen 15 cm en 8,8 cm diep, de oorspronkelijke doorsnede zal circa 15 cm zijn geweest. De oren maakten het mogelijk om met beide handen de kandelaar vast te pakken met daarin de nog brandende kaars. Het was belangrijk dat de kaars rechtop bleef staan en te voorkomen dat bij het verplaatsen van de ene naar de andere plek kaarsvet op de grond of tafel droop.

Gemagerd, geglazuurd aardewerk

De kandelaar is gemaakt van ruw gebakken aardewerk, dit is klei die op minimaal 600 graden Celsius is gebakken. De kwaliteit van de klei verschilde nogal en daardoor konden er tijdens het drogen zogenaamde krimpscheuren ontstaan. Om dit tegen te gaan, werd de klei gemagerd door er zand, grind, plantenresten of gemalen aardewerk aan toe te voegen. De klei van dit middeleeuwse archeologische object is donker van kleur en relatief fijn gemagerd. De kandelaar is aan de hele buiten- en bovenzijde lichtrood tot beige geglazuurd. Het glazuur geeft niet alleen kleur maar maakt het oppervlak minder poreus. Van binnen is de kandelaar ongeglazuurd. Aan het breukvlak van de refit scherven van de opvangschotel, de breukvlakken van het oorvormig handvat op het tussenstuk en ook aan de plaats waar in de uitkragende bovenrand van de houder een scherf mist steekt de gekleurde glazuurlaag af tegen de zwartbakkende klei. 

Bronnen: eigen archief en Collectie Nederland

Wat is er te zien op vrijdagavonden in de maand juni 2023

Vrijdag 9 juni 2023 – Vanavond zie je hoog in het zuidoosten twee heldere sterren. Het zijn Arcturus, hoofdster van de Ossenhoeder, en iets lager staat Spica, hoofdster van het sterrenbeeld Maagd te fonkelen. In het westen valt onmiskenbaar de planeet Venus op, met onze telescopen kun je bij heldere hemel de schijngestalte van Venus herkennen, de planeet is aan de rechterzijde verlicht en bevindt zich in het sterrenbeeld de Kreeft.

Vrijdag 16 juni 2023 – Links naast de heldere Venus zie je door een kijker of telescoop een roodgekleurd lichtje, dat is de andere buurplaneet van de Aarde: Mars.  Deze planeet staat veel verder bij ons vandaan en is beduidend minder opvallend dan Venus. In de komende dagen naderen deze twee elkaar. 

Vrijdag 23 juni  2023 - Op enige afstand rechtsonder de maan zie je Regulus, de hoofdster in het sterrenbeeld Leeuw. Verder naar rechts staan Mars en Venus nog steeds dicht bij elkaar aan de hemel. Kijk rond 22.00 uur, vrij laag in het westen.

Vrijdag 30 juni 2023 - De planeten Venus en Mars staan al geruime tijd dicht bij elkaar aan de westelijke avondhemel. Vandaag bereiken ze hun kleinste schijnbare afstand. Venus (rechtsonder) is aanzienlijk helderder dan Mars (linksboven). Kijk rond 22.00 uur, of later als het nog schemert. Op grotere afstand links van de twee planeten is de ster Regulus in de Leeuw zichtbaar.

Gaia, is een ruimtetelescoop van ESA, die op 19 december 2013 werd gelanceerd. Evenals vele andere satellieten is de naamgeving Gaia gebaseerd op een afkorting: Global Astrometric Interferometer for Astrophysics. Het doel van deze sonde is de meest nauwkeurige driedimensionale kaart ooit van heel de Melkweg te maken. Gaia moet de posities, afstanden en snelheden van meer dan een miljard sterren bepalen met een nauwkeurigheid van zo'n 10 miljoenste boogseconde. Hiervoor bezit Gaia de grootste digitale camera die ooit werd gebouwd, met een resolutie van 1 gigapixel. De posities van de sterren zullen zo'n 70 keer genomen worden tijdens Gaia’s missie, die vijf jaar zal duren. Hierdoor kan tevens worden vastgesteld hoe het melkwegstelsel zich ontwikkeld heeft en hoe het er vroeger uit moet hebben gezien. Gaia zal naar verwachting ook nog vele duizenden planeten ontdekken, naar schatting een slordige half miljoen quasars en vele duizenden nieuwe planetoïden binnen ons zonnestelsel. Het is ook de bedoeling om bepaalde theorieën van Einstein testen. Gaia is de opvolger van de Europese Hipparcos-missie. In 2018 is de missie met 2 tot 4 jaar verlengd (bron: de engelse wikipagina over Gaia).

Gaia werd gelanceerd met een Sojoez raket. De satelliet deed (en doet nog steeds) waarnemingen op een afstand van zo'n 1,5 miljoen kilometer vanaf de Aarde, in een baan rond het zogenaamde Lagrangepunt L2. In de buurt van het L2 punt werken er vrijwel geen storende gravitatiekrachten in op Gaia. 

Bovendien liggen de belangrijkste lichtbronnen die in de buurt van de Aarde aanwezig zijn (de Zon, de Aarde zelf en de maan) allemaal aan dezelfde kant van de satelliet. Daardoor is het makkelijker om de camera af te schermen van deze storende lichtstraling. Denk daarbij ook aan de inmiddels bekende afscherming van de James Webb Telescoop. 

Een belangrijke beperking van het Lagrangepunt  L2 is dat het in de schaduwkegel van de Aarde ligt, waardoor er in dit punt geen gebruik gemaakt kan worden van zonnepanelen, die voor de broodnodige energie kunnen zorgen. Daarom wordt Gaia niet precies in het L2 punt geplaatst, maar in een baan eromheen (die op een Lissajousfiguur lijkt), buiten de schaduwkegel van de Aarde, waar wel zonne-energie kan worden opgevangen maar desondanks toch de gewenste stabiliteit en onafgebroken waarnemingsmogelijkheden worden bereikt. 

Op 8 januari 2014 bereikte Gaia uiteindelijk haar baan rondom het L2-punt. 

Waarnemingen

Gaia's geplande levensduur was oorspronkelijk vijf jaar. In die tijd kon Gaia onafgebroken de plaats, helderheid en kleur registreren van elk zichtbaar object dat binnen haar gezichtsveld valt. Door deze waarnemingen telkens te herhalen gedurende de duur van de missie konden astronomen de afstand, snelheid en bewegingsrichting van elk van deze objecten berekenen. TNO ontwikkelde voor deze missie een verfijnd optomechanisch systeem op basis van siliciumcarbide. De astrometrische metingen zullen daarmee zò nauwkeurig zijn dat de resultaten vergelijkbaar zijn met het meten van de diameter van een menselijke haar op een afstand van 1000 kilometer!

Gaia heeft tot nu toe ongeveer 1% van alle sterren in de Melkweg bekeken: meer dan 1 miljard sterren. Tevens heeft de satelliet ook al meer dan 100.000 objecten binnen het zonnestelsel (voornamelijk planetoïden) in kaart gebracht en bekeken. Verder wordt verwacht dat Gaia ongeveer 50.000 nieuwe planeten buiten het zonnestelsel (exoplaneten) en meer dan 50.000 bruine dwergen zal ontdekken, daarnaast zal Gaia talloze sterrenstelsels en ongeveer 100.000 supernovae waarnemen.  Een enorme klus, als de verwachtingen kloppen.

Resultaten

Er zijn tot nu toe twee reeksen van meetresultaten gepubliceerd: 

Reeks 1 verscheen op 14 september 2016 en vermeldde de positie van meer dan 1 miljard sterren en de parallax en eigenbeweging van 2 miljoen sterren. 

Reeks 2 werd gepubliceerd in de vorm van een catalogus, die verscheen op 25 april 2018, het document bevatte de positie van 1,7 miljard sterren en de parallax, eigenbeweging en kleuren van 1,3 miljard sterren. Verder beschrijft het de radiële snelheid van 7 miljoen sterren, de effectieve temperatuur van 161 miljoen sterren, de extinctie van 87 miljoen sterren, en de straal en lichtkracht van 76 miljoen sterren. Ook werd de lichtkromme van een half miljoen veranderlijke sterren gepubliceerd, en de posities van ruim 14 duizend objecten (vooral planetoïden) binnen ons zonnestelsel. En ten slotte bevat de catalogus de positie en magnitude van een half miljoen quasars. 

De meest recente ontdekking van Gaia is een ‘wiebelende’ ster waar een grote planeet omheen draait. Het bijzondere van deze ontdekking is de duidelijk waarneembaarheid van de planeet zèlf!  Bij verreweg de meeste ontdekkingen hebben we het over een indirecte waarneming: de planeet in kwestie is vrijwel altijd te klein en te ver verwijderd om zichtbaar te worden; een regelmatige ‘verduistering’ van de ster verraadt als het ware de passage van een vóór- en achterlangs deze moederster draaiend object: een planeet. Onlangs kwam Gaia de wiebelende ster (nu genaamd: HIP 99770) op het spoor, waar de bewuste (grote) planeet niet vóór- of achterlangs beweegt, maar een zichtbare baan rondom de moederster maakt: geen indirecte waarneming maar een rechtstreekse. Dergelijke directe waarnemingen zijn zeldzaam, tot nu toe waren er slechts een paar bekend.

Vertaling en bewerking  Hans Molema

Oorspronkelijke artikelen: Wobbling star found in Gaia-Hipparcos data confirmed to host exoplanet" – ESA 2023

Wikipedia (internet): Gaia

Vivian Lammerse in Scientias 14-04-2023 

Je hoeft bij bewolkt weer beslist niet thuis te blijven, bij bewolkte hemel is een bezoek aan het Observeum ook de moeite waard, in het digitale planetarium projecteren we de nachtelijk sterrenhemel op het koepelvormige plafond, verwonder je over de schoonheid van de sterrenhemel of kijk wat er op je verjaardag te zien is! En neem een kijkje in ons museum!